چاقی برخلاف تصور عمومی فقط یک مشکل ظاهری نیست که بتوان با لباس های تیره و گشاد آن را پنهان کرد؛ بلکه بهگفته سازمان جهانی بهداشت یک بیماری مزمن و پیش رونده است که می تواند زمینه ساز ده ها بیماری خطرناک شود. با این حال، بسیاری از افراد می پرسند چرا رژیمی که برای دیگری موثر بوده، روی آن ها هیچ تاثیری ندارد؟ یا چرا با وجود ساعت ها ورزش، چربی های شکم همچنان باقی می مانند؟
پاسخ در شناخت انواع چاقی نهفته است. همه اضافه وزن ها مشابه نیستند؛ زیرا ژنتیک، هورمون ها و سبک زندگی تعیین می کنند چربی در بدن هر فرد چگونه و کجا ذخیره شود. همین تفاوت ها باعث می شود یک نوع چاقی فقط ظاهر را تحت تاثیر قرار دهد، اما نوع دیگر خطر جدی برای سکته قلبی یا دیابت ایجاد کند. پس طبیعی است که یک نسخه درمانی برای همه جواب ندهد.
اگر نمی دانید اضافه وزن شما از کدام نوع است و چقدر می تواند خطرناک باشد، این مقاله برای شماست. در ادامه، انواع چاقی را بررسی می کنیم تا بدانید بدن شما در کدام دسته قرار می گیرد و آیا با روش های معمول قابل درمان است یا نیاز به مداخله های تخصصی تری مثل جراحی لاغری دارد.
انواع چاقی بر اساس فرم بدن؛ سیب هستید یا گلابی؟
وقتی جلوی آینه می ایستید، توده چربی را بیشتر در کدام قسمت بدن می بینید؟ بالاتنه یا پایین تنه؟ پزشکان و متخصصان، چاقی را بر اساس «محل تجمع چربی» به دو دسته اصلی تقسیم می کنند.
این تقسیم بندی فقط برای خرید لباس و سایز شلوار نیست؛ بلکه محل ذخیره شدن چربی، اطلاعات حیاتی درباره وضعیت هورمونی و خطراتی که سلامتی شما را تهدید می کند، به ما می دهد. به طور کلی، دو فرم اصلی برای چاقی وجود دارد:
چاقی سیبی شکل؛ خطرناکترین نوع چاقی
در این نوع چاقی که به نام «چاقی مردانه» یا آندروئید هم شناخته می شود، چربی ها عمدتا در ناحیه شکم، پهلوها و قفسه سینه جمع می شوند. در واقع فرد، دست و پاهای لاغرتر اما میان تنه ای بزرگ دارد که شبیه به یک سیب است.
این فرم بیشتر در مردان و زنان پس از دوران یائسگی (به دلیل کاهش استروژن) دیده می شود. چربی شکمی فقط زیر پوست نیست؛ بلکه نوعی چربی احشایی (Visceral Fat) است که دور ارگان های حیاتی مثل کبد، پانکراس و روده ها می پیچد. این چربی ها از نظر متابولیکی فعال هستند و مواد سمی ترشح می کنند.
تحقیقات نشان داده است که چاقی سیبی شکل ارتباط مستقیمی با سندروم متابولیک دارد. افرادی که چاقی شکمی دارند، بسیار بیشتر از سایرین در معرض فشار خون بالا، سکته قلبی و دیابت نوع ۲ هستند. اگر چاقی شکمی دارید و قند خونتان بالاست، احتمالا کاندید مناسبی برای درمان های متابولیک هستید.
چاقی گلابی شکل؛ مقاوم در برابر ورزش
در مقابل نوع سیبی، چاقی گلابی شکل یا «چاقی زنانه» قرار دارد. در این حالت، چربی اضافی در پایین تنه یعنی باسن، ران ها و لگن ذخیره می شود. این نوع چاقی به دلیل هورمون های زنانه (استروژن و پروژسترون) در زنان بسیار شایع تر است.
خبر خوب این است که چربی های ناحیه باسن و ران معمولا چربی زیر پوستی هستند و خطر سکته قلبی یا دیابت را به اندازه چربی شکمی بالا نمی برند. در واقع این چربی ها نقش محافظتی برای دوران بارداری و شیردهی دارند.
اما خبر بد اینجاست که چربی های پایین تنه بسیار لجوج هستند. بسیاری از افراد شکایت دارند که با وجود ساعت ها ورزش و رژیم های سخت، سایز ران و باسن آن ها تغییر چندانی نمی کند. دلیل این امر آن است که بدن زنان به صورت بیولوژیکی تمایل به حفظ این چربی ها دارد. اگرچه این نوع چاقی خطر مرگ و میر کمتری دارد، اما فشار زیادی به مفاصل زانو و کمر وارد می کند و می تواند منجر به ساییدگی مفاصل شود.
انواع چاقی بر اساس شاخص توده بدنی
درست است که فرم بدن (سیبی یا گلابی) به ما سرنخ هایی می دهد، اما در دنیای پزشکی، جراحان برای انتخاب روش درمان، از یک معیار علمی دقیقی به نام شاخص توده بدنی (BMI) استفاده می کنند.
شاخص توده بدنی تعیین می کند که آیا وزن شما در محدوده سلامت است یا وارد منطقه خطر شده اید. دانستن عدد BMI برای شما حیاتی است، زیرا نسخه درمانی شما دقیقا بر اساس محاسبه BMI پیچیده می شود.
در ادامه، ۳ کلاس اصلی چاقی و روش برخورد با هرکدام را بررسی می کنیم:
چاقی درجه ۱ (چاقی خفیف) | BMI بین ۳۰ تا ۳۴.۹
اگر عدد BMI شما در این بازه است، شما وارد مرحله اول بیماری چاقی شده اید. شاید هنوز احساس سنگینی شدید نکنید یا بیماری خاصی نداشته باشید، اما بدن شما تحت فشار است.
- وضعیت: در این مرحله، مقاومت به انسولین و فشار خون ممکن است به صورت پنهان آغاز شده باشد.
- راهکار درمانی: معمولا پزشکان در این مرحله «جراحی» را پیشنهاد نمی کنند (مگر در موارد خاص که دیابت شدید وجود داشته باشد). خط اول درمان در اینجا، اصلاح جدی سبک زندگی، رژیم غذایی تحت نظر متخصص و ورزش منظم است. شاید استفاده از روش های کم تهاجمی تر مثل بوتاکس معده نیز در این مرحله کاربرد داشته باشد.
چاقی درجه ۲ (چاقی متوسط) | BMI بین ۳۵ تا ۳۹.۹
اینجا مرز باریکی است که تصمیم گیری را حساس می کند. در چاقی درجه ۲، اضافه وزن دیگر فقط یک مساله ظاهری نیست و کیفیت زندگی شما را کاهش داده است.
- وضعیت: احتمالا در انجام فعالیت های روزمره زود خسته می شوید، زانو درد دارید یا دچار کبد چرب شده اید.
- راهکار درمانی: اگر در این بازه هستید و همزمان بیماری های مرتبط با چاقی (مثل دیابت نوع ۲، فشار خون بالا، آپنه خواب یا کبد چرب) دارید، شما کاندید قطعی جراحی لاغری هستید. رژیم های غذایی در این مرحله معمولا اثر پایداری ندارند و وزن کم شده، به سرعت باز می گردد.
چاقی درجه ۳ (چاقی مفرط) | BMI بالای ۴۰
اگر BMI شما بالای ۴۰ است، شما در دسته «چاقی مفرط» یا «مرضی» قرار دارید. یعنی این حجم از چربی، حیات و طول عمر شما را مستقیما تهدید می کند.
تحقیقات پزشکی ثابت کرده اند که وقتی بدن به این شاخص می رسد، مکانیزم های هورمونی و متابولیک بدن تغییر می کنند. در این حالت، بدن با تمام قوا در برابر کاهش وزن مقاومت می کند. به همین دلیل است که شما بارها رژیم گرفته اید و شکست خورده اید؛ این شکست تقصیر اراده شما نیست، بلکه فیزیولوژی بدن شما تغییر کرده است.
- چرا رژیم جواب نمی دهد؟ در چاقی مفرط، احتمال موفقیت با رژیم و ورزش به تنهایی، کمتر از ۵ درصد است.
- راهکار طلایی: تنها درمان استاندارد و تایید شده توسط انجمن های بین المللی برای این نوع چاقی، عمل لاغری است. برای کسانی که اشتهای زیادی دارند. عمل اسلیو معده و برای کسانی که ریزه خواری می کنند، شیرینی جات زیاد می خورند یا رفلاکس معده و دیابت شدید دارند بای پس معده پیشنهاد می شود.
اگر در این دسته قرار دارید، زمان را برای امتحان کردن دمنوش ها و رژیم های سخت تلف نکنید؛ هر روز تاخیر می تواند آسیب های جبران ناپذیری به قلب و مفاصل شما وارد کند.
انواع چاقی بر اساس علت
تا اینجا متوجه شدید چاقی شما چه شکلی است و در چه درجه ای قرار دارد. اما سوالی که احتمالا ذهنتان را درگیر کرده این است: «چرا من؟»
چرا دوست من دو برابر من غذا می خورد ولی لاغر است؟ پاسخ در «علت چاقی» نهفته است. در علم پزشکی، چاقی فقط نتیجه پرخوری نیست. در ادامه مقصر اصلی اضافه وزن شما را پیدا می کنیم:
۱. چاقی کالریک (ناشی از پرخوری)
این رایج ترین علت درباره چاقی است. معادله ساده است: کالری ورودی بیشتر از کالری مصرفی است. افرادی که عاشق غذا هستند، حجم وعده های غذایی شان زیاد است و نمی توانند در برابر فست فود یا غذاهای چرب مقاومت کنند. در این وضعیت معمولا کل بدن به صورت یکدست چاق می شود. اگر BMI زیر ۳۵ دارید، رژیم و ورزش بهترین گزینه است. اما اگر اشتهای شما مهارنشدنی است و BMI بالایی دارید، عمل اسلیو معده (که هورمون گرسنگی را حذف می کند) معجزه می کند.
۲. چاقی عصبی و استرسی (ریزه خواری)
آیا وقتی عصبانی، غمگین یا مضطرب هستید، سراغ یخچال می روید؟ این نوع چاقی بسیار موذی است. این افراد ممکن است وعده های غذایی اصلی را نخورند، اما در تمام طول روز در حال «ریزه خواری» هستند. خوردن شیرینی، شکلات یا تنقلات به آن ها آرامش موقت می دهد. دلیل علمی این موضوع ترشح هورمون کورتیزول (استرس) است که بدن را وادار به ذخیره چربی، به ویژه در ناحیه شکم می کند.
ریزه خواری کالری بسیار بالایی دارد اما چون فرد غذای کامل نخورده، فکر می کند «چیزی نخورده است». درمان این نوع چاقی پیچیده تر است. برای درمان چاقی مفرط ناشی از ریزه خواری، عمل بای پس معده معمولا پیشنهاد می شود چون جذب کالری را کاهش می دهد.
۳. چاقی هورمونی و ژنتیکی (شما مقصر نیستید!)
بسیاری از افراد ادعا می کنند که حتی با خوردن آب هم چاق می شوند و ما میدانیم که آن ها دروغ نمی گویند. گاهی اوقات متابولیسم و سوخت و ساز بدن شما به دلیل مشکلات هورمونی یا ژنتیکی قفل شده است. بیماری هایی مثل کم کاری تیروئید، سندروم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) در خانم ها و یا مقاومت به انسولین، باعث می شوند بدن به جای سوزاندن انرژی، آن را مستقیما به چربی تبدیل کند.
اگر در خانواده تان (پدر، مادر، خواهر) سابقه چاقی مفرط دارید، احتمالا ژنتیک شما برای ذخیره چربی برنامه ریزی شده است. در این موارد، سرزنش کردن خودتان را کنار بگذارید. اراده شما ضعیف نیست؛ بدن شما با شما یار نیست. درمان های پزشکی و جراحی در این موارد نقش نجات دهنده ای دارند.
۴. چاقی دارویی (Iatrogenic)
گاهی اوقات چاقی عارضه جانبی درمان یک بیماری دیگر است. مصرف طولانی مدت داروهایی مثل کورتون ها، داروهای ضد افسردگی، برخی داروهای جلوگیری از بارداری و داروهای صرع می تواند باعث احتباس آب و افزایش اشتها شود. در این موارد باید بدانید که هرگز نباید خودسرانه داروی خود را قطع کنید. اگر احساس می کنید چاقی شما ناشی از داروست، حتما با پزشک خود مشورت کنید.
کدام نوع چاقی خطرناک تر است؟
شاید فکر کنید خطرناک ترین چاقی، آن است که سایز شما را بیشتر بالا می برد؛ اما علم پزشکی نظر دیگری دارد. خطرناک بودن چاقی نه فقط مقدار آن بلکه به مکان قرارگیری چربی بستگی دارد، به طور کلی چربی ها در بدن به دو دسته تقسیم می شوند:
- چربی زیر پوستی: چربی نرمی که زیر پوست بازو، ران یا باسن حس می کنید (معمولا در چاقی گلابی) این چربی بیشتر جنبه زیبایی دارد.
- چربی احشایی: این همان قاتل خاموش است. این چربی سفت است و در عمق شکم، لابلای روده ها، دور کبد، پانکراس و قلب پنهان شده است (معمولاً در چاقی سیبی شکل).
چربی احشایی یک بافت مرده و غیرفعال نیست؛ بلکه مثل یک غده فعال عمل می کند و مواد شیمیایی التهابی و هورمون های مضر ترشح می کند. این چربی ها باعث می شوند:
- انسولین در بدن کار نکند (شروع دیابت).
- عروق خونی ملتهب و تنگ شوند (خطر سکته قلبی و مغزی).
- کبد چرب شود و کارایی خود را از دست بدهد.
بهترین روش درمان برای هر نوع چاقی چیست؟
حالا که با انواع چاقی آشنا شدید، وقت انتخاب مسیر درمان است. بزرگترین اشتباه افراد این است که برای «چاقی مفرط» از روش «چاقی موضعی» استفاده می کنند (مثلا کسی که ۳۰ کیلو اضافه وزن دارد، سراغ دستگاه لاغری می رود) و پول و زمان خود را هدر می دهند.
جدول زیر به شما کمک می کند تا راه درست را انتخاب کنید:
جدول راهنمای انتخاب روش درمان چاقی
| نوع چاقی / شاخص BMI | ویژگی ظاهری | بهترین روش درمان پیشنهادی | هدف درمان |
|---|---|---|---|
| چاقی خفیف / موضعی | چربی کم در یک ناحیه خاص، BMI زیر ۳۰ | رژیم غذایی + ورزش + دستگاه های لاغری موضعی | فرم دهی و کاهش وزن جزئی |
| چاقی گلابی شکل | تجمع چربی در باسن و ران (مقاوم به ورزش) | پیکرتراشی / لیپوساکشن (برای فرمدهی) + ورزش | زیبایی و اصلاح فرم بدن (نه کاهش وزن کلی) |
| چاقی سیبی / شکمی | چربی خطرناک دور شکم، BMI بالای ۳۰ | رژیم جدی تحت نظر پزشک + بررسی هورمونی | پیشگیری از بیماری های قلبی و دیابت |
| چاقی مفرط (درجه ۲ و ۳) | BMI بالای ۳۵ + بیماری های زمینه ای | جراحی لاغری (اسلیو معده یا بایپس معده) | درمان بیماری چاقی، نجات جان فرد و کاهش وزن پایدار |
چرا برای چاقی مفرط، جراحی بهترین و پایدارترین گزینه است؟
شاید بپرسید چرا برای BMI بالای ۳۵ و ۴۰ رژیم را پیشنهاد نمی کنیم؟ تحقیقات نشان داده است که در چاقی مفرط، بدن دارای یک «نقطه تنظیم وزن» بالا است. وقتی شما با رژیم شدید وزن کم می کنید، مغز احساس خطر می کند (فکر می کند قحطی شده است) و متابولیسم را پایین می آورد و اشتها را شدیدا زیاد می کند. به همین دلیل ۹۵٪ افراد بعد از رژیم های سخت، دوباره به وزن قبل (و حتی بیشتر) برمی گردند.
جراحی لاغری (باریاتریک) تنها روشی است که:
- فیزیولوژی و نقطه تنظیم وزن بدن را تغییر می دهد.
- هورمون گرسنگی (گرلین) را به شدت کاهش می دهد.
- باعث بهبود قطعی بیماری هایی مثل دیابت نوع ۲ و فشار خون می شود.
بنابراین، اگر سال هاست در چرخه معیوب «رژیم و بازگشت وزن» گرفتار شده اید و BMI شما بالاست، جراحی لاغری میانبر نیست؛ بلکه هوشمندانه ترین درمان پزشکی برای نجات سلامت شماست.
سخن پایانی
در این مقاله انواع چاقی را از منظر فرم بدن، BMI و علت بررسی کردیم. شناخت نوع چاقی، اولین قدم برای درمان آن است. اگر متوجه شده اید که در دسته چاقی مفرط یا سیبی شکل قرار دارید، تعلل جایز نیست. همین حالا برای مشاوره تخصصی و بررسی رایگان BMI خود با کارشناسان ما تماس بگیرید یا نوبت آنلاین رزرو کنید.
سوالات متداول
بله، چاقی ژنتیکی به معنای بن بست نیست. هرچند ژن ها می توانند کاهش وزن با رژیم و ورزش را دشوار کنند، اما روش های پزشکی نوین مانند جراحی های لاغری با تغییرات هورمونی و نقطه تنظیم وزن، می توانند بر عوامل وراثت غلبه کرده و درمان قطعی ایجاد کنند.
چربی زیرپوستی همان لایه ای است که زیر پوست (مثلا در ران یا بازو) حس می کنید و خطر کمتری دارد. اما چربی احشایی در عمق شکم و دور ارگان های حیاتی مثل کبد و قلب می پیچد؛ این چربی قاتل خاموش است و عامل اصلی دیابت و سکته های قلبی محسوب می شود.
هر دو عمل با کاهش وزن کلی، چربی شکمی را کاملا از بین می برند. انتخاب بین این دو به محل چربی ربطی ندارد، بلکه به فاکتورهایی مثل وجود رفلاکس معده یا میزان مصرف شیرینی بستگی دارد؛ مثلا اگر رفلاکس شدید دارید، معمولا بای پس ترجیح داده می شود.